1 . A Pedra da Legua, un indicador viario nos lindes de Compostela. Os membros do noso colectivo non só gozamos coa contemplación dos petróglifos polo que nesta ocasión centramos a nosa atención nun interesante cruceiro, laxe con inscricións e monólito situados a escasa distancia da cidade de Compostela, a pouco máis de catro quilómetros, no lugar coñecido como Pedra da Legua, próximo o núcleo de Roxos, na parroquia de Santa María de Villestro[1] e preto do trazado actual do Camiño de Santiago a Fisterra. Na actualidade, a laxe e o cruceiro presentan un estado de completo abandono cubertos case na súa totalidade pola densa vexetación e colmada parcialmente de terra, mentres que o monólito sitúase no interior dun terreo particular pechado de monte baixo.
Desde un principio non dubidamos do seu valor histórico, toda vez que a perda da memoria da súa existencia nunca foi total conservándose esta, dalgún xeito, no topónimo do lugar “A Pedra da Legua”.
Non é a nosa pretensión facer un estudo pormenorizado destes elementos senón a de dar testemuña do seu valor histórico e reivindicar a súa posta en valor como fito da vella rede viaria de Compostela e da súa xurisdición así como do trazado tradicional do camiño de Santiago a Fisterra. Deste xeito recompilamos unha serie de referencias bibliográficas que aportan datos sobre o seu posible contexto histórico.
Soubemos da súa localización nunha visita casual á zona e, pouco tempo despois, atopamos unha pequena referencia sobre ela nunha publicación de Manuel Vilar Álvarez dedicada ao Camiño de Santiago a Fisterra onde recolle:
Siguiendo adelante por la carretera de Noia estaba, a la izquierda, la Pedra da Legua. Algunos vecinos aún recuerdan como fue rota en una de las ampliaciones de la carretera y señalan una marquesina en la parada del autobús como su emplazamiento. Esta piedra marcaba la legua de distancia desde el centro de la ciudad de Santiago, por lo que estaríamos delante de lo que tenía que ser un indicador viario.
De vuelta al lugar por donde pasaba el viejo camino nos encontramos a la derecha, en una encrucijada la Cruz da Legua, clavada en una laja con grabados. Cruz y vara están hechos de una sola pieza. Por aquí cuentan, pasaba la gente de A Silvouta con los muertos camino del cementerio parroquial de Villestro.[2]
Nunha posterior visita ó lugar localizamos a menos de un cento de metros ao norte da cruz o monólito, unha pedra fincada de grandes dimensións.
A partires desta información procuramos a recollida de novos datos co obxecto de acadar un mellor coñecemento sobre a orixe destes elementos.
A súa denominación levounos a analizar, en primeiro lugar, o valor da legua como unidade de medida ao longo do tempo. Así obtivemos que a legua, do latín leuca, é unha antiga unidade de medida que expresa a distancia que unha persoa, a pé, pode recorrer durante unha hora.
A legua romana equivale a 4,435 km. Outra equivalencia a ter en conta é que unha legua romana comprende 3 millas romanas. Unha milla romana equivale a 1000 pasos, aproximadamente 1,48 km, o que nos daría un total de 4.440 metros para 3 millas.
Por outra banda a legua castelá orixinariamente equivalería a 4,19 km pasando a ser entre 5,573 e 5,914 km a partir do século XVI. Unha legua castelá sería equivalente a 2,6 millas romanas, o que nos daría un total de 3.848 metros.
Mais todos estes datos deben ser collidos con cautela xa que os autores non sempre están de acordo con estas equivalencias e valores e ademais son variables ao longo do tempo e nos diferentes territorios. Este foi o noso incerto punto de partida para seguir pescudando na orixe deste interesante conxunto. De seguido fixamos o noso interese nas fontes escritas. Entre as distintas fontes documentais consultadas fomos recollendo datos sobre os chamados Xiros da cidade de Santiago[3] coñecidos como os diplomas das millas.[4] É Fernando López Alsina o autor que se ten ocupado do seu estudo, desde un punto de vista histórico, con maior profundidade, sendo a súa obra seguida polo resto de autores que se teñen ocupado desta materia.
Así recolle Álvaro Rodríguez Resino nun artigo onde resume os resultados da súa tese doutoral e no que fai unha sinxela síntese da evolución da xurisdición privativa do señorío compostelán:
… En primer lugar, tras el descubrimiento de la tumba apostólica en el 813, se donó el área inmediata al sepulcro apostólico y la iglesia construida bajo patronato de Alfonso II, espacio llamado Villa Sancti Iacobi, al que se le agregó un primer espacio de 60 kilómetros cuadrados en el 834 por este mismo rey, y un segundo de 180 kilómetros cuadrados en el 858 por Ordoño I. Todos estos espacios eran concéntricos, es decir, eran acotados midiendo un determinado número de pasos respecto al santuario.[5]
Esta información compleméntase co aporte de Xosé Armas Castro á obra dedicada a historia da cidade de Santiago de Compostela, onde indica:
O privilexio outorgado por Ordoño II no ano 915 ademais de ampliar o xiro da Igrexa compostelá ata 12 millas radiais convertía o primeiro xiro de 3 millas nun arrabalde e establecía que calquera habitante que conseguise permanecer nel durante corenta días sen ser reclamado como servo adquiría automaticamente o dereito a residir en Compostela como home libre.[6]
Estamos polo tanto ante unha xurisdición que se configura ao longo dos séculos IX, X e XI sobre a base de varios xiros ou circunferencias concéntricas que teñen como eixo central a catedral apostólica:
- Un primeiro espazo de 30 hectáreas, pechado no segundo terzo do século XI pola muralla mandada levantar polo Bispo Cresconio.
- Un segundo xiro coñecido como Xiro da Cidade ou de Santiago, con un radio de 3 millas, outorgado por Afonso II no ano 834.
- Un terceiro xiro con un radio de 6 millas, outorgado por Ordoño I no ano 858.
- Un cuarto xiro, coñecido como Xiro da Rocha, con un radio de 12 millas, outorgado por Ordoño II no ano 915.[7]
Pero, a qué se debe esta utilización anacrónica da milla romana na alta Idade Media? Daranos a resposta a este interrogante López Alsina, o cal desbota a posibilidade esgrimida por outros autores de que as copias conservadas no Tombo A sexan falsificacións posteriores[8] e propón a seguinte explicación:
En otro lugar hemos estudiado la pervivencia altomedieval de una red viaria antigua de considerable densidad, que convergía en la actual Compostela. Únicamente la existencia de estas vías podría explicar satisfactoriamente que Alfonso II y Ordoño I hubiesen recurrido a la utilización de millas romanas de ca. 1450 metros para modelar distritos administrativos de nueva planta, o que Ordoño II lo hiciese para indicar una ampliación de la extensión del señorío hasta un total de 989 km2, es decir, hasta la superficie de un círculo que tuviese un radio de doce millas romanas.[9]
Ó mesmo tempo comprobamos que o uso das medidas romanas se adecúa mellor á distancia real existente entre a Pedra da Legua e a Cidade de Compostela, os xa citados 4.680 metros.
E continuamos seguindo a López Alsina do que recollemos:
Al locus de Santiago confluían, pues, en el siglo IX tantas vías como miliarios se pueden documentar alrededor de la ciudad y viceversa:
- Una vía Santiago – Iria que intersecciona el Giro en el único punto que todavía hoy conserva vivo el topónimo Milladoiro.
- Una vía Santiago – Arines – Orense que cruza el término del Giro en el milladoiro de Sar.
- Una vía Santiago – San Marcos – Lugo con su milladoiro en el mismo San Marcos.
- Una vía Santiago – Sigüeiro con continuidad hacia Brigantium.
- Una vía Santiago – Logrosa hacia Finisterre, la única cuyo milladoiro carece de confirmación documental, aunque puede haberse conservado como microtopónimo en las proximidades del lugar de Bar de Arriba.[10]
Con posterioridade o mesmo autor falará de sete camiños de entrada e saída de Compostela e sete milladoiros[11], tantos como portas tería a muralla[12]:
- Porta da Pena, do que parte o camiño cara A Coruña. [“Milladoiro del camino al Faro y Brigantium por sigüeiro, citado en 1451 en el foro de heredades situadas “so o milladoiro de Santiago que está no camiño da Cruña…devididas en medio dontre o camiño francés do milladoiro”, cf. Arquivo histórico Universitario de Santiago, Fondo Cicerón, papeles sueltos, pa 15”].
- Porta de San Francisco, co camiño cara Bergantiños e Malpica. [“Milladoiro del camino a Bergantiños por Ponte Alvar”].
- Porta Faxeira, co camiño a Pontevedra. [“Milladoiro del camino de Iria – Padrón (cf. Historia Compostellana I, 61, 5, p. 99) con la ermita de Santa Magdalena”].
- Porta da Mámoa, co camiño cara Pontevea. [“Milladoiro del camino de Puente – Vea con la ermita de San Sadurniño”], citado no documento Tumbo C, fol. 265 r-v ó sinalar os lindes da villa de Crecente “per terminos de Angrois, et per terminos de Sari et per humiliatorium Sancti Simeonis (de Ons) et per Montem Altum…”, cf. Arquivo cat. Santiago.
- Porta de Mazarelos, co camiño a Ourense. [“Milladoiro del camino de Orense citado en 1359 en el foro de una heredad “que iaz na agra que chaman do Miñadoiro, que esta sobre o carballo de Sar da fregesía de Santa María de Sar…per cabo do camiño que vai de Santiago para Ariis”, cf. Archivo Iglesia Parroquial de Sar, perg. 8”].
- Porta Francígena ou do Camiño, co camiño cara San Marcos. [“Milladoiro del camino francés con la ermita de San Marcos en el monte del Gozo (Historia Compostellana, I, 112, 90 p. 196)”].
- Porta da Trinidade, co camiño cara Fisterra.
Desta última porta e camiño o Profesor Alsina non cita ningunha fonte documental pero sinala unha referencia de Manuel Carlos García Martínez na súa obra “Morfoloxía castrexa das terras de Compostela”[13] que sitúa unha microtopónimo preto do lugar de Bar de Arriba “no camiño que vai dende a cidade a fregresía de Santa María de Figueiras, nun outeiro que separa o val de Amahía da veiga do Sarela”, coñecido con nome “Mirador do monte Milladoiro”. Pola súa banda, Manuel Vilar fálanos doutro posible milladoiro neste camiño situado ó carón do Mosteiro de San Lourenzo no que “Alonso de Lema, señor de la Casa de Berdoias en la Terra de Soneira”, coloca un cruceiro “en el milladoiro situado ante el monasterio”.[14]
É este último milladoiro da vía Santiago – Logrosa a Finisterre o que se podería relacionar coa Pedra da Legua.
Recollida esta información xurde a seguinte pregunta, a qué denominamos milladoiros? Complementamos os datos seguindo ó mesmo autor:
Los milladoiros son aquellos puntos del perímetro del Giro atravesados por un camino. Se han podido documentar seis. Desde el siglo XI y hasta la Baja Edad Media, la línea perimetral imaginaria que une los milladoiros y delimitaba el Giro marca el espacio urbano: “la ciudad de Santiago de milladoiro a milladoiro.[15]
De onde provén a denominación de milladoiros para estes miliarios? De novo o mesmo autor sinala:
… con el paso del tiempo y como una consecuencia más de la intensa afluencia de peregrinos por estos caminos terrestres, la emoción intensa de quienes pisaban por primera vez territorio compostelano al entrar en el suburbio o término, fue haciendo de estos puntos lugares de oración y agradecimiento por la feliz culminación del trayecto. Sobre cada miliario nació un humillatorium, de tal manera que el espacio suburbano que rodeaba Compostela empezó a ser fácilmente definido con la expresión de humillatorio en humillatorio.[16]
En resume, un conxunto de datos que poderían servir para explicar a orixe deste excepcional ben arqueolóxico como posteriormente analizaremos no último apartado deste pequeno artigo.
2. Descrición dos elementos do conxunto da Pedra da Legua.
2.1 Cruceiro
Polo que respecta ó cruceiro, podemos afirmar que constitúe o derradeiro elemento temporal definidor deste enclave histórico. O seu emprazamento sobre a laxe con gravados non parece casual, e lembra a importancia que mantivo ó longo do tempo este antigo fito viario situado nesta vella encrucillada. Trátase dunha sinxela cruz sobre un pequeno varal realizados nunha soa peza de granito. A cruz posúe remates florenzados sen botón central e únese directamente o varal octogonal que comeza e remata nunhas seccións cadradas. Non ten capitel nin pedestal e o varal encaixa directamente na propia laxe. 
Nas súas seccións cadradas figuran as seguintes inscricións, na inferior “ESTA CRUS LA PSO” e na superior baixo a cruz “ANO” e a data de 1760. É posible que figurasen no seu momento outras inscricións que na actualidade son ilexibles. A data recollida no cruceiro pono en relación co camiño sacramental entre A Silvouta e Villestro que menciona Manuel Vilar e que foi confirmado polo noso informador, José Manuel Varela Rodríguez, unha vía sacra da que tamén formaría parte o veciño cruceiro de Parabeche.
2.2 Os gravados da laxe
A laxe sobre a que se asenta a cruz sobresae pouco sobre o terreo. Ten forma alongada, unhas dimensións de aproximadamente 6 por 2,5 metros, unha superficie regular e con lixeira convexidade e inclinación cara o leste.
Os gravados presentes na laxe son de difícil interpretación por presentar un forte desgaste debido á erosión. Non obstante podemos distinguir varias inscricións, polo menos tres, que debido o seu diferente canon de escritura e tratamento podemos supor realizadas en diferentes momentos.
Na zona central da laxe observamos a inscrición cos trazos de maior tamaño bastamente labrados, ca seguinte posible transcrición IUI, presentando a posible U ou V un apéndice na parte inferior e un punto nun dos extremos superiores. Outra posibilidade é que o primeiro carácter represente un báculo coa voluta cara á esquerda. As súas dimensións son de 43 cm de longo por 22 cm de alto.
A esquerda deste motivo unha cruz patada con brazos iguais de tipo visigótico cunhas dimensións de 16 cm de longo por 15 de alto. É esta unha tipoloxía de cruz utilizada polos monarcas astur leonenes polo menos desde Afonso VII ata Afonso X[17].
A modo de exemplo recollemos dúas moedas da ceca toledana de tempos de Afonso VII con motivos moi semellantes ós presentes na pedra da Legua, na primeira aparece no reverso un báculo coa voluta á esquerda, un motivo pouco común que lembra o símbolo da inscrición.[18].
Moeda de Afonso VII, ceca Toledo Lendas: a/ ANFVS REX ao redor, r/ TOLEDO CIVI ó redor dunha orla circular que contén un báculo entre cruces.
Moeda de Afonso VII, ceca Toledo Atopada na muralla medieval da vila de Patrono (Padrón). Cruz patada.
Na parte superior da laxe figura unha inscrición máis longa (1,09 m de longo por 10 cm de alto) que representan unha ringleira de caracteres alfabetiformes de menores dimensións, de mellor feitura e canon máis regular que os da zona central. Debido á forte erosión e a terse conservado só parcialmente a súa parte final, faise moi difícil a súa análise. No extremo dereito da inscrición 3 pequenos puntos semellan servir de remate a esta ringleira podendo darse a seguinte transcrición: “DMRCTIOI” [D(E)M(A)RC(A)TIOI] . Á dereita da inscrición e xusto por debaixo da base da cruz figura un pequeno círculo simple e a súa dereita unha coviña illada.
No borde inferior esquerdo da laxe atopamos unha terceira inscrición, que como a anterior consérvase moi erosionada e apenas lexible, só podendo evidenciarse un estilo máis descoidado que o da inscrición superior. Mais esta ringleira remata cunha data ben lexible: IXVII (era milésima do ano 17). Esta data debe ser interpretada como era hispánica, polo que estariamos no ano 979 d.C. 
Non obstante facendo unha análise detallada dos elementos gravados observamos que non se trata dun “X” normal senón un “X” aspado, un signo especial formado por un X ó que se engade un pequeno trazo curvo ou vírgula no seu extremo superior dereito e utilizado para expresar o valor 40 (XL), polo cal estariamos falando de IXLVII, é dicir 1047 era hispánica, ano 1009 era cristián. Esta inscrición posúe unhas dimensións de 52 cm de longo por 10 cm de alto a parte da esquerda, e de 45 cm de longo por 10 cm de alto a da data.
Poucos datos podemos extraer desta data, Afonso V non cumprira a maioría de idade e a rexencia da súa nai Elvira García finalizara no ano 1008 polo que existen moitas dúbidas sobre quen ostentaba o poder real. Na cadeira de Iria – Compostela dubídase tamén sobre quen a ocupaba, ben Pelaio Díaz, documentado no 1007, ou ben o seu irmán Vimara Díaz, documentado no ano 1011[19].
2.3 Pedrafita
A un cento de metros da Pedra da Legua atópase unha gran pedra fincada de máis de tres metros de alto. A pedra fica nun extremo dunha parcela de propiedade privada pechada polo que non foi posible achegarnos para analizala polo miúdo.
3. A nosa interpretación, a Pedra da Legua un posible milladoiro do Xiro da Cidade.
Logo de analizar o trazado e situación dos antigos fitos que delimitan o territorio da vella Compostela consideramos que a Pedra da Legua xogaría un papel importante como un destes vellos indicadores viarios pero, é posible que fora un antigo milladoiro relacionado co Xiro da Cidade? Un milladoiro relacionado co camiño tradicional que conducía a Fisterra e Noia e que ata a citada paraxe camiñaban parellos?
En primeiro lugar débese sinalar que o actual trazado do camiño a Fisterra, fixado no termo municipal compostelá só fai uns meses[20], pasa a uns cincocentos metros da laxe. Este trazado non é moi diferente o trazado inicial fixado no ano 1997 polo Xacobeo, un camiño que seguía o sendeiro que empregaban as leiteiras de Villestro segundo recolle Manuel Vilar[21]. Malia todo, consideramos que o trazado actual difire do que podemos chamar “histórico”, que na actualidade foi gravemente alterado. Como sinala o propio Manuel Vilar, o vello trazado histórico que ía parello á actual estrada que leva a Noia na parroquia de Villestro foi desviado “para una mayor comodidad y seguridad del peregrino”. O trazado seguiría o antigo camiño real da época de Carlos III que pasaba pola Pedra da Legua, cuxo itinerario non distaba en demasía do trazado da actual estrada ata o cruce de Roxos e Tapia[22], un camiño que cita o ilustrado coruñés José Cornide “El séptimo camino es el del puente Maceira que conduce a los puertos occidentales, y sale por la calle de las huertas y crucero del Gaio a las Parroquias de Villestro, Cobas y Ames situadas en la parte alta de la Maia….[23]”. Vilar Álvarez sinala a posible saída da cidade polas Hortas, barrio de San Lourenzo e a Ponte de San Domingos[24].
Por outra banda ao contrario do que sinalaba Manuel Vilar no seu libro, o dono da casa mais próxima ao conxunto contounos que a laxe sobre a que se asenta o cruceiro é coñecida como a Pedra da Legua, non recordando ningunha outra pedra situada ó carón da actual estrada que desaparecera como destaca Manuel Vilar. O mesmo veciño informounos tamén dun desaparecido ítem moderno que sinalizaba os 4 km de distancia con respecto a Compostela e que se situaba a un cento de metros ao leste da laxe.
Nunha interesante conversa co profesor Fernando López Alsina, o que agradecemos enormemente a súa atención, paciencia e interesantes indicacións sobre a laxe, confirmounos a nosa hipótese inicial da importancia da laxe como importante fito da rede viaria medieval que saía e chegaba a Compostela, e situouno en relación co vello trazado do camiño que conducía a Noia e Muros.
Non obstante, ante a nosa teoría de situar neste punto un destes antigos milladoiros sinalou varios argumentos na súa contra.
En primeiro lugar o principal argumento sinalado é que a laxe debería situarse no límite parroquial dunha das parroquias incluídas no antigo Xiro da Cidade. A pedra da Legua atópase na actual parroquia de Villestro pero moi preto do linde coa parroquia de Laraño. Como sinala o propio Fernando López Alsina era frecuente utilizar os vellos camiños para marcar o trazado dos límites parroquiais, feito que volve a confirmar a súa importancia como marcador viario. Non obstante segundo López Alsina tanto a parroquia de Villestro como a de Laraño atópanse fóra do antigo Xiro da Cidade. O profesor amosounos un plano do Xiro da súa autoría[25] e comparouno con outro mapa anterior publicado polo Arcebispado de Santiago na década dos anos 60. Ambos coincidían case totalmente agás en que o elaborado por López Alsina non inclúe dentro do Xiro a parroquia de Laraño a diferenza do plano do Arcebispado que si o fai. Si aceptásemos como válida a información deste último mapa veriamos que a Pedra da Legua cumpre o requisito de situarse no Xiro da Cidade. Fronte a isto cabe sinalar que é evidente que a parroquia de San Martiño de Laraño non está incluída no actual Arciprestazgo do Xiro da Cidade[26]. Este argumento constitúe o maior óbice para a consideración da Pedra da Legua como milladoiro.
Outro argumento sinalado foi a referencia neste camiño doutros posibles milladoiros, xa comentados anteriormente. Neste caso lembrounos o topónimo recollido por D. Manuel Carlos García Martínez preto de Bar de Arriba. Non obstante, tanto este posible ítem como o citado por Manuel Vilar ao carón do mosteiro de San Lourenzo atópanse nun punto moito máis próximo a Compostela. Fixándonos nos outros milladoiros citados nas fontes documentais todos eles sitúanse en torno ás 3 millas de Compostela, a posición da Pedra da Legua concorda mellor con estes outros fitos como a capela de San Marcos, a desaparecida capela de San Sadurniño, a Capela da Magdalena ou o sinalado milladoiro preto de Aríns. Estes catro puntos ó igual que a Pedra da Legua situaríanse a 3 millas da Catedral de Santiago, o mesmo radio de 3 millas outorgado por Afonso II no ano 834 para o Xiro da Cidade.
Outro posible punto feble da nosa teoría e a localización da pedra da legua nunha zona de val a diferenza dos outros milladoiros sinalados onde se visualiza xa Compostela, mais cabe indicar que se localiza ó pé dun afloramento granítico hoxe en día esgotado por unha canteira. Analizando a orografía poderíamos entender como este emprazamento é de entre os situados no camiño un dos que permitiría unha mellor visibilidade da contorna, entendendo polo tanto o propio desaparecido afloramento como parte necesaria deste milladoiro. Ó mesmo tempo a procura desta necesaria visualización tanto da cidade como dos milladoiros máis próximos explicaría tamén o pequeno desprazamento cara ó oeste do milladoiro con respecto ós límites parroquiais.
Tamén cómpre determinar no futuro a posible relación entre a Pedra da Legua e a gran pedra fincada situada o norte.
4. Un conxunto único.
Deixamos aquí esbozados todos estes interrogantes ca pretensión de que sirvan de aliciente para a un estudo máis pormenorizado, e ó mesmo tempo para a impulsar a labor protectora das administracións que teñen a obriga legal de preservar o noso patrimonio e fomentar o seu estudo. O Colectivo A Rula considera incomprensible a súa situación actual e o esquecemento total deste conxunto tan singular, só cómpre indicar que poderíamos estar diante dunha das poucas testemuñas directas da formación e consolidación do señorío eclesiástico de Compostela e da propia cidade.
Non podemos deixar de salientar o seu evidente valor histórico, sexa ou non un antigo milladoiro, e a súa relación co trazado dos antigos camiños a Fisterra e Noia. Pese a tratarse dun “unicum” este conxunto patrimonial permanece a día de hoxe inédito e nin sequera o cruceiro está incluído no Catálogo de bens patrimoniais do PXOM de Santiago de Compostela, presentando na actualidade un estado de completo abandono.
Agardemos que estes breves apuntamentos sirvan para corrixir esta situación, que abra a porta a novos estudos que poidan confirmar as nosas pescudas e acométase unha posterior posta en valor que permita o seu achegamento ós veciños, ós cidadáns e a tódolos peregrinos que se achegan a Compostela por esta centenaria vía.
Versión do artigo en Calameo: http://es.calameo.com/books/002506678c7452bd55b07
Colectivo A Rula 
[…] Primeira aproximación á Pedra da Legua. Un fito dos lindes de Compostela […]
[…] A Rula. “Primeira aproximación á Pedra da Legua. Un fito dos lindes de Compostela”. […]
[…] a catedral Compostelá á beira da desaparecida Capela de San Sadurniño, que cristianizaba este antigo milladoiro no linde do Xiro da Cidade. No sitio de “A Tenencia”, entre Montouto, Penelas e Cobas o Cabido Catedralicio contou con […]