Taboleiros de xogo da Colexiata de Santa María de Sar

“Adosado al muro sur de la iglesia se encuentra el sepulcro del canónigo compostelano Bernardo Arias, fallecido en el año 1291, que presenta figura yacente de notable factura en la que destaca el cuidado labrado de su rico ropaje.”

A Colexiata de Santa María de Sar

Á beira do río Sar e no epicentro dun dos barrios de maior tradición en Compostela álzase a fermosa Colexiata de Santa María a Maior e Real de Sar. Fundada no ano 1136 por Munio Afonso, cóengo compostelá próximo a Xelmírez, como lugar para o retiro dos membros anciáns da Igrexa compostelán, converteuse na “máis ilustre das casas de cóengos regulares de Santo Agostiño no Reino de Galicia”(1). Unha orde que residiu neste cenobio ata finais do século XVI, posteriormente a vida monacal foi esmorecendo e o vello mosteiro ficou como sede parroquial, transformándose as súas dependencias noutros espazos relixiosos e sociais que demandou a sociedade actual. Declarada Monumento Nacional en 1895 é xunto á Catedral o único templo románico de tres naves que se conserva en Compostela.

Capela maior. Arquivo fotográfico Ruíz Vernacci. Instituto del Patrimonio Cultural de España (IPCE).

A colexiata é unha das grandes iconas da cidade como amosan os numerosos gravados e fotografías de relevantes persoeiros que cruzaron a vella ponte sobre o Sar para visitar e retratar esta singular construción.

Claustro. Arquivo fotográfico Ruíz Vernacci. Instituto del Patrimonio Cultural de España (IPCE).

Ruth Matilda Anderson fotografando o claustro.

Deseño do frade P. Nolasco Gaite da capela maior co antigo retablo atribuído a Miguel de Romay e un pequeno debuxo da planta da igrexa coa arcada románica do claustro (2).

Froito do desleixo e desatención institucional que non merece este excepcional edificio histórico, a pasada semana o órgano xestor da parroquia decidiu pechar as portas do pequeno museo que xestionaba, instalado nas antigas dependencias do mosteiro e no claustro. Un museo distribuído en varios espazos expositivos que acollen unha boa colección de pezas arqueolóxicas e litúrxicas e unha pequena escolma dos documentos medievais relacionados coa orixe do priorado, entre eles o propio diploma fundacional de 1136 e diversas doazóns e exencións reais á comunidade agostiña.

O roubo sufrido na igrexa uns días antes, precipitou unha decisión que, sen dúbida, supón unha mala nova para a cultura e o turismo en Compostela. Feitos que incentivaron esta pequena entrada no noso blog para darvos conta dunha serie de detalles e curiosidades que suscitou a nosa ultima visita ó mosteiro.

O templo románico e o sartego de don Bernardo.

Da primitiva fábrica do mosteiro consérvanse importantes elementos arquitectónicos e artísticos entre os que cómpre destacar a igrexa e o lateral norte do claustro relacionado co obradoiro do Mestre Mateo.

Quizais o trazo máis sobranceiro deste edificio, que o fai único no románico galego, é a pronunciada inclinación dos muros e piares da igrexa. Esta deriva progresiva levou á construción de grosos contrafortes unidos por arcos de medio punto ós muros norte e sur da igrexa na procura dunha maior estabilidade, que finalmente logrou evitar o seu derrubamento.

Os erros construtivos e as emendas posteriores conformaron a famosa estampa exterior da colexiata cos seis enormes arcobotantes pegados ó muro lateral norte, que harmonizan coa súa cabeceira de tres ábsidas, os dous Agnus Dei (emblemas da colexiata) sobre a cuberta da ábsida central e das naves e o seu campanario barroco.

Este conxunto monumental foi obxecto de infinidade de traballos realizados por especialistas en diversas disciplinas da historia da arte. O edificio atesoura mil e un elementos de interese que non é posible tratar nesta pequena entrada, non obstante, destacamos un dos nosos favoritos, o fermoso sartego do cóengo Bernardo II, arcebispo de Santiago entre os anos 1224 e 1237, que posteriormente se retiraría a Sar ata o seu pasamento en 1240. Este sartego, acaroado ó muro sur do interior da igrexa, constitúe unha das mellores pezas escultóricas do século XIII do noso país e presenta moitas semellanzas ás esculturas funerarias do panteón real da catedral compostelá.

Os taboleiros de xogo.

Os taboleiros con luz natural

Nesta ocasión prestaremos atención a uns gravados que adoitan pasar desapercibidos na maioría dos estudos. No lateral románico do claustro, que aínda posúe as nove arcadas da fábrica orixinal, nun perpiaño do bancal situado entre a sétima e a oitava arcada (comezado polo oeste), consérvanse dous taboleiros de xogo medievais coas seguintes características:

Na parte esquerda do bancal figura un curioso deseño triangular con varios sucos rectilíneos que se cruzan no eixe central formando unha especie de estrela, posúe tamén unha coviña no punto de unión. Este deseño é un posible taboleiro para xogar ó “pai, fillo, nai”, máis non coñecemos referencias doutros deseños similares en Galicia.

Os dous taboleiros

Ó seu carón figura, en moi mal estado de conservación, un taboleiro de xogo ou “alquerque do doce” rectangular. Os trazos internos en forma de aspas aprécianse con moita dificultade debido á erosión dos sucos pouco marcados e de escasa profundidade.

Neste caso si que atopamos numerosos deseños similares noutros lugares de Galicia e da Península Ibérica. Ó igual que ocorre aquí adoita aparecer en moitos templos medievais aínda que o número de taboleiros de xogo localizados en laxes ó ar libre é cada día máis numeroso, sendo o noroeste peninsular unha das zonas máis ricas. Uns dos exemplos mellor conservados en Galicia desta mesma tipoloxía atópase nunha das bancadas do muro sur da Catedral de Ourense (3).

Sobre estes soportes desenvolvíase o xogo do alquerque de doce no que participan dous opoñentes con doce fichas (brancas e negras)  con unha mecánica similar á do actual xogo das Damas:

A partida comeza situando as doce fichas de man nas interseccións correspondentes a cada xogador. Sorteando quen inicia o xogo, o primeiro despraza unha das súas pezas ata unha intersección adxacente baleira, que no primeiro movemento non pode ser outra que o punto centro, único non ocupado por pezas dos dous xogadores. O xogo transcorre co desprazamento de fichas sobre as interseccións en calquera dirección, buscando comer as do contrario cando detrás dunha del estea un espazo en branco. Se un non come a do adversario, este poderá retirala por esquecemento. Afonso X dicía que a vantaxe neste xogo non é do primeiro xogador senón do segundo, e que o primeiro que move perde sempre a primeira ficha. Gaña o primeiro que consegue capturar todas as pezas do outro.(4)

A estes taboleiros únense ós localizados na Capela do Carme de Abaixo, os da Catedral de Compostela e o do castelo da Rocha Forte (5). Esperamos poder completar próximamente esta relación con algunha referencia máis que temos pendente de revisión.

As marcas de canteiro do contraforte.

Gravados nun dos arbotantes

Outro feito que suscitou a nosa atención foron os símbolos lapidarios que figuran no interior e exterior da igrexa. Destas marcas cómpre sinalar pola singularidade da súa situación as que se atopan na cara interior dos perpiaños do segundo contraforte do muro norte (mirando dende a portada principal), a explicación máis probable de que aparezan nesta construción do século XVIII é que procedan da reutilización das pezas construtivas do antigo mosteiro románico que se atopaba en estado ruinoso nese intre. Estes símbolos dos vellos canteiros son na súa maioría cruces inscritas en círculos simples de pequenas dimensións pero tamén deseños en forma de oito ou infinito que figuran na maioría dos perpiaños para identificar o traballo de cada canteiro que recibía o seu salario, non polo tempo empregado, senón polo número de pezas colocadas.

A inscrición reaproveitada no limiar dunha porta

Detalle da inscrición

Na fachada oriental do mosteiro, ó carón do campo de fútbol sala, no limiar dunha pequena porta de acceso, consérvase, de xeito milagroso e baixo “pegotes” de cemento, o fragmento dunha inscrición epigráfica. Contén varios carácteres latinos de canon regular con letras en maiúsculas encaixadas nun trazo perimetral horizontal e que podemos transcribir como “IACET” (xace). Antes do “I” semella figurar algún outro carácter, posiblemente un “H” de “hic” (aquí), ou quizais un cruciforme. A tipoloxía dos carácteres lembra as formas góticas polo que posiblemente formara parte dunha inscrición deste período.

Localización da inscrición

É evidente que a pedra provén tamén dun elemento reempregado do antigo mosteiro, quizais unha lápida sepulcral.

Agardemos que estes pequenos detalles que suscitaron a nosa atención constitúan novos alicientes para a animarvos a visitar unha das obras máis interesantes e singulares do románico galego. Esperemos tamén que as autoridades adoiten con urxencia as medidas precisas para a reapertura do museo. Deste xeito, os visitantes poderán, non só, reparar na fermosa estampa da Colexiata, senón tamén admirar os derradeiros vestixios do vello cenobio da beira do Sar.
_______________________
(1) Francisco Javier Pérez Rodríguez. “Mosteiros de Galicia na Idade Media”. Deputación Provincial de Ourense, 2008, p. 251.
(2) Nolasco Gaite, P. Monumentos de Galicia. Cuadernos de dibujo. ( Biblioteca del Monasterio de Poio), Fundación Barrie de la Maza, 1991

(3) Hidalgo Cuñarro, J.M. “Los juegos de tablero medievales de la catedral de Ourense”, En: “Porta da aria: revista de historia del arte orensano”, p. 107-158. Ourense, 2008.

(4) Costas Goberna, F. J. “As pedras e os xogos. A orixe dos taboleiros de xogo galegos”, Istituto de Estudios Vigueses, 2009

(5) Acuña Castroviejo, Fernando et al.: “Fortaleza medieval de A Rocha Forte (Santiago de Compostela): Campaña de 2006”. Gallaecia Nº 25. Santiago de Compostela, 2006