A localización do Petróglifo de Monte Castelo despois de 60 anos en paradoiro descoñecido.
Entre as laxes esquecidas e consideradas como desaparecidas nos montes da comarca compostelá figuraba en letras maiúsculas a case lendaria laxe dúas do Monte das Pedras ou do Monte Castelo descuberta por Oscar Lojo Batalla a principios do século XX na parroquia amiense de Santo Estevo de Covas.
Dicimos lendaria xa que o impresionante deseño realizado polo ilustre Enrique Campo no ano 1909, o gran debuxante da Sociedade Arqueolóxica de Pontevedra, tíñanos cativados pola súas suxestivas formas e plasticidade, pero as poucas novas existentes sobre o xacemento nas últimas décadas dábano por desaparecido como consecuencia das labores extractivas de cantería practicadas na zona no século pasado.
Nas fichas incorporadas ó Catálogo de Bens Patrimoniais do Plan Xeral de Ordenación Municipal de Ames só figura como unha referencia, proporcionando unha situación aproximada dentro da zona de cautela do achegado Castro de Ventosa ou Castro do Castelo. [1]
Logo de varios intentos frustrados de dar coa laxe chegounos o éxito cando menos o agardabamos. Como acontece ás veces a persecución dun determinado obxectivo lévate a atopar nese traxecto outro ben distinto, mais de igual ou maior relevancia. Iso si, como recolle o saber popular convén “que a inspiración te colla traballando”.
Algo así sucedeu hai un par de semanas, cando nunha revisión máis dos vellos sendeiros que do lugar do Castelo conducen á zona da grande laxe con gravados da Peneda Negra, localizamos máis de sesenta anos despois a laxe dúas do Monte das Pedras. A nosa intención inicial era a procura de novos vieiros de acceso ó magnífico e pouco valorado petróglifo da Peneda Negra e a constancia levounos a dar con outra mostra non menos excepcional da nosa arte máis primixenia, unha xoia perdida. [2]
A laxe do Monte Castelo na Historia.
Como xa sinalamos, as dúas laxes do Monte Castelo, unha delas permanece en paradoiro descoñecido, foron descubertas na primeira década do século XX por un dos persoeiros máis relevantes da historia recente de Ames, Oscar Lojo Batalla Sampedro (Vilouta, 1873-1963), sobriño de Castro Sampedro, o que fora presidente e fundador da Sociedade Arqueolóxica de Pontevedra. Apaixoado pola arqueoloxía, a súa figura será lembrada pola súa labor política como alcalde do Concello de Ames durante o periplo republicano (1931-1936)
e polo cariño e respeto dos seus veciños, sobre todo da súa parroquia natal de Tapia, cos que mantivo sempre unha estreita relación. Estes veciños e amigos realizaron varias homenaxes póstumas para honrar e lembrar ó “señorito” como alcumaban ó seu veciño máis distinguido. Amigos e veciños dedicáronlle no ano 1969, poucos anos despois do seu pasamento, un busto nun pedestal que se conserva diante da antiga escola de Tapia que el mesmo sufragara persoalmente e mandara construír.
Oscar Lojo guiaría en 1909 a expedición integrada por Enrique Mayer, afamado acibecheiro e gravador compostelá, e por Enrique Campo que se achegarían ata as laxes da Peneda Negra e do Monte Castelo. Durante a visita E. Campo elaborou os magníficos deseños que posteriormente se exporían na Exposición Rexional de Compostela de 1909, segundo a información achegada por Ángel Núñez Sobrino, custodio e divulgador do importante arquivo da familia Núñez – Sobrino.
Na actualidade a obra deste primeiro gran debuxante da Sociedade Arqueolóxica, pioneiro do debuxo artístico e arqueolóxico en Galicia, consérvanse no Museo de Pontevedra. Enrique Campo inclúe no debuxo a seguinte lenda:
“Monte do Castelo. Próximas al Castro de Castelo, al N. También se llama Monte de Pedras. Sobre el muro de una gran cerrada, bajo el Monte de Ventosa. Frente a Lombao” e a data do “21 de setembro de 1909”.
Varias décadas máis tarde, no ano 1948 Ramón Sobrino Lorenzo Ruza en compañía doutro ilustre arqueólogo, Luís Monteagudo, e guiados unha vez máis por Oscar Lojo repetirían a visita á Laxe do Monte das Pedras e á Peneda Negra. Na axenda persoal de Ramón Sobrino, publicada por Ángel Núñez Sobrino, figura a seguinte nota ó respecto:
“Salimos Luis Monteagudo y yo hacia Pena Negra (Ventosa. Ames). Dibujo la peña y la dejo fotografiada. Comemos y a la tarde vemos el castro y descubro yo el segundo petroglifo, dibujado ya por Enrique Campo. De este solamente obtengo un dibujo. Día magnífico”. [3]
Estas visitas repetiríanse en varias ocasións nestes anos de finais da década dos corenta e principios dos cincuenta, tal como recollen outras notas desta mesma axenda persoal.
“10 de Julio de 1949. Voy a la peña, cerca del castro de Ventosa. Saco 6 fotos. Salen todas bien, Regreso. Gasto 65 pesetas”. [4]
Ramón Sobrino Lorenzo Ruza complementa esta información nun dos seus apuntamentos recollidos no Noticiario Arqueolóxico do ano 1953 dedicado ás laxes do Concello de Ames onde sinala:
“Los de esta zona, a saber: éste de Laxe Negra, el de Laxe de Monte de Pedras (frente al castro de Ventosa), el de Liñaredo, el de los montes de Tapia y el de Penedo do Toutón en Monte Pedroso (coñecido actualmente como o petróglifo de Correxíns en Figueiras) fueron todos ellos desbiertos por D. Oscar Lojo Batalla quien nos acompañó y nos dió las referencias para su localización”. [5]
Nesta mesma publicación recolle esta breve descrición da estación:
“Ames (La Coruña). Parroquia de San Juan de Cobas. Laxe del Monte de Pedras. (Próxima al castro de Ventosa) – Petroglifo. Lám. LX.2. Se ha obtenido dibujo y fotografías del mismo, para su publicación con otros de esta zona que se citan. Está constituído por motivos de complicada morfología unidos entre sí, en una piedra pequeña, de unos 2 x 3 m. A 100 metros de él se encuentra el Castro de Ventosa, con un solo recinto y bien conservado. Este petroglifo está sin publicar, si bien existe un dibujo del mismo, debido a E. Campo Sobrino, en la Sociedad Arqueológica de Pontevedra, cuya colección está actualmente en el Museo de Pontevedra. 10-VII-1949” .[6]
Achega o autor tamén unha fotografía da laxe que figura neste interesante noticiario arqueolóxico que, sen dúbida, constitúe unha fonte fundamental para pescudar os primeiros achados de arte rupestre na comarca de Compostela.
Ata os anos oitenta non localizamos máis novas sobre a laxe do Monte Castelo. Nun dos epígrafes da interesante tese doutoral de María José Soto Barreiro recóllese unha descrición dos diferentes motivos baseados no debuxo de E. Campo e subliña as semellanzas con algúns dos motivos da Peneda Negra, mais a citada investigadora sinala:
“lamentablemente este interesante petroglifo ha desaparecido a causa de las extracciones de cantería que se realizaron. Una vez más se pone de manifiesto la falta de protección que se viene dispensando a estas manifestaciones de arte rupestre”. [7]
Sen quitarlle razón en relación coa segunda parte do seu comentario, feito que por desgraza sigue vixente tres décadas máis tarde, por sorte a laxe atópase in situ e en bastante bo estado de conservación. É certo que nas súas proximidades hai abundantes evidencias da actividade extractiva que quizais levaron a autora e a nós mesmos a sospeitar da súa perda definitiva.
A descrición dos motivos e os seus peculiares deseños.
A laxe ten unhas dimensións de 4,36 x 4,10 metros. Sitúase nun amplo cavorco no tramo medio-inferior da aba do monte das Pedras. Localizase próxima ó castro de Ventosa (a uns douscentos metros da súa croa) e ficaba entre as matogueiras e toxos nunha ampla parcela de monte baixo na paraxe de “Monte de Castelo”.
A laxe apenas sobresae do chan, o que dificultaba a súa localización a pesar de atoparse preto dun antigo camiño que cruza o monte. O seu estado de conservación é en xeral bo, só afectado polos liques que figuraban xa nas fotografías dos anos cincuenta.
Os gravados distribúense por case toda a superficie do penedo que presenta unha pronunciada inclinación dende a zona central á zona inferior orientada cara o val ó sur. A temática dos gravados é exclusivamente xeométrica.
Os catro motivos principais, aínda que con variantes no seu deseño, gardan en xeral certa similitude entre sí sendo ó situado no sector inferior da laxe o mellor conservado. Trátase de curiosos motivos formados polas características combinacións de círculos concéntricos aínda que irregulares e incompletas unidas na parte inferior con diferentes formas cuadrangulares e rectangulares de bordes redondeados, círculos simples ou dobres, lóbulos, etc… todos eles divididos e seguindo un trazo central que parte do primeiro anel, conformando complexos conxuntos con unha certa unidade.
Estes motivos principais presentan pequenas coviñas agrupadas no interior do primeiro círculo e constan de entre tres e seis aneis. Todos figuran entrelazados e unidos por diferentes sucos. Na parte periférica do panel cara o Noroeste figuran tamén outras combinacións circulares de dous e tres círculos, nesta ocasión si figuran completos e varias coviñas illadas.
Debemos destacar que esta tipoloxía de motivos gardan evidente parecido con varios dos motivos da Peneda Negra, tamén recollida nun dos deseños de 1909 de Enrique Campo. Isto lévanos a pensar nunha posible mesma autoría para ambos casos. Tamén as características coviñas no interior das combinacións circulares figuran no petróglifo de Campo Redondo situado a uns 270 m ó Noroeste da Peneda Negra e a uns 650 m. da Laxe do Monte das Pedras. Este petróglifo foi localizado polo Colectivo a principios do ano 2013 e comunicado ó concello de Ames e á Dirección Xeral de Patrimonio meses despois.
Estas figuras realizadas en base á conxunción de diferentes formas xeométricas semellan perfilar a forma dun corpo humano. Neste senso, e sempre coa debida cautela, podemos establecer certa relación coas representacións presentes noutros petróglifos do chamado Grupo Galaico da Arte Rupestre interpretadas nestes últimos anos como posibles idoliformes e “deusas / deusas – nai” asociadas a ritos de fecundidade.
Unha das máis relevantes é o petróglifo do Outeiro do Filladuiro en Mallou (Carnota) pero tamén figura noutros xacementos como a propia Peneda Negra, un dos petróglifos da Rega Pequena en Meira (Moaña), o Petróglifo portugués de Bouça do Colado en Parada – Lindoso (Ponte da Barca), o Petróglifo da Pedra Redonda no monte Churumel de Carballedo (Cotobade), en varias estacións dos Petróglifos do Monte da Calvela e Chousa do Montañés no Concello de Vilarmaior, etc.
Dos deseños de Enrique Campo á fotogrametría 3D da Rula.
Para o estudo inicial do petróglifo partiamos do deseño de Enrique Campo. As fotografías diurnas ó abrente e ó solpor da estación non permitían unha descrición precisa dos motivos, polo que decidimos empregar as ferramentas xa tradicionais como a fotografía nocturna pero tamén achegarnos as novas ferramentas de fotogrametría e virtualización 3D aplicadas á arte rupestre.
Por unha banda a fotografía nocturna proporcionounos imaxes de maior detalle que revelaron o excepcional estado de conservación do xacemento e, por outra banda, os modelos xerados en 3D confirmaron a mestría dun dos mellores debuxantes do noso país. Enrique Campo recolleu no seu deseño de 1909 a case totalidade dos motivos representados na laxe. A súa precisión xunto, coa súa atractiva execución, confirman as verbas de Ramón Sobrino Buhigas sobre o seu predecesor na Sociedade Arqueolóxica de Pontevedra:
“era tal a forza do lapis de Enrique Campo que os seus debuxos de pedras que el trazou ousamos proclamalos os mellores e os máis fieis”.[8]
As demandas do colectivo.
En resumo, esta profusión de deseños iconográficos con formas tan singulares, sumada ó xeito tan particular á hora de distribuír os diferentes motivos converten o petróglifo do Monte das Pedras nun dos xacementos da Idade do Bronce máis interesantes da comarca de Compostela.
Tras comunicar a súa localización á Dirección Xeral de Patrimonio e ó Concello de Ames, o Colectivo seguirá a demandar ás autoridades competentes a protección deste xacemento arqueolóxico no contorno natural e cultural que o rodea. O punto de partida sería a modificación da actual ficha patrimonial do PXOM amiense para incluír a súa localización exacta, establecer unha área de protección da que carece na actualidade e establecer unha nova área de cautela axeitada. Dende o noso punto de vista a continuación debería considerarse a creación dunha área arqueolóxica que protexa os catro xacementos da zona, o Castro de Ventosa e os petróglifos de Monte das Pedras, Peneda Negra e Campo Redondo e que poderían ter continuidade cos próximos petróglifos da Portela de Villestro.
Lembremos que estamos ante unha das primeiras áreas de estudo da arqueoloxía galega. Por outra banda, seguiremos coa nosa teima de demandar unha ruta que permita á veciñanza e á cidadanía en xeral a visita destes importantes xacementos inaccesibles na actualidade. Neste senso consideramos que cómpre iniciar os traballos de limpeza dos xacementos, analizar a situación da súa titularidade e deseñar un sendeiro aproveitando os vellos camiños que permitan o acceso a estes bens culturais. Finalmente, a súa posta en valor deberá incluír a súa correcta sinalización, plans de mantemento a longo prazo e o correspondente labor de divulgación por medio de folletos, charlas, visitas, obradoiros, etc.
Agardemos que nuns anos a veciñanza amiense e galega poida visitar estas extraordinarias mostras de arte rupestre que consideramos merecedoras da súa consideración e inclusión na relación de BIC de Galiza, tanto pola súa excepcionalidade como pola relevancia que tiveron nas primeiras investigacións da nosa arte rupestre.
Notas.
[1] O petróglifo do Monte das Pedras figura a uns cen metros da referencia aproximada que aparece nas fichas do PXOM de Ames aprobado no ano 2002.
[2] As coordenadas UTM son 29 T 529929 4749037 (Datum WGS84).
[3] Núñez Sobrino, A. 2006
[4] Núñez Sobrino, A. 2006
[5] Sobrino Lorenzo-Ruza, R. 1953. Noticiario Arqueológico Hispánico.
[6] Sobrino Lorenzo-Ruza, R. 1953. Noticiario Arqueológico Hispánico.
[7] Soto Barreiro, M.J. 1986.
[8] No Corpus petroglyphorum Gallaeciae.
Bibliografía.
- Núñez Sobrino, Ángel. (2006). “Ramón Sobrino Lorenzo-Ruza (1915-1959). El trayecto vocacional de un arqueólogo” . Pontevedra, 21. Revista de estudios provinciais. Deputación de Pontevedra.
- Núñez Sobrino, Ángel. (2015). “Ramón Sobrino Lorenzo-Ruza, eximio arqueólogo”. Tendencias. El Correo Gallego.
- Sobrino Buhigas, Ramón.(1935). “Descubrimiento prehistórico. Petroglifos compostelanos de la edad del Bronce”. Faro de Vigo de 1/8/1935.
- Sobrino Lorenzo-Ruza, Ramón. (1951-1955). Diversas entradas en los cuadernos 1 a 4 del Noticiario Arqueológico Hispánico.
- Soto Barreiro, M. J. (1986). “Los petroglifos prehistóricos de la Comarca de Santiago”. Tese de Licenciatura inédita.
Colectivo A Rula 
Noraboa e mil parabens.
Grandísima redescuberta e loubable traballo o voso, por todo o esfroxo, coidado, aparato gráfico e documental exposto, etc.
Esta laxe do MOnte das Pedras, de tanta relevancia historiográfica como espectacular estado de conservación e deseños, falsamente dada por desaparecida por tantas décadas, será outro bó exemplo de como os “aficionados” amadores dos petros deste tempo, coa teima e forza precisas, acadaron loitar contra o abandono de tantos e a desidia deses poucos que tendo a obriga de velar polo noso patrimonio, non o fan.
O dito, mil parabens e non paredes, veñan máis trunfos coma este.
Saúde, x do maúxo.
Moitas grazas Xavier. Non nos decataramos das túas amables palabras. Xa nos tarda coñecerte. Saúde.
[…] visitaremos a recentemente “redescuberta” estación de arte rupestre prehistórica do Monte Castelo na parroquia de Covas, […]
[…] porque, como xa contamos noutra ocasión, na excursión que realizaron aló polo ano 1909 Henrique Campo Sobrino e Henrique Mayer guiados […]
[…] acontecera co petróglifo do Monte das Pedras ou Monte Castelo o arquivo de R. Sobrino Lorenzo – Ruza, facilitounos a recuperación doutra das grandes xoias […]