O petróglifo da Pena Bicuda de Loureiro é a estación de arte rupestre ó ar libre de maior interese da área arqueolóxica do Monte Piquiño situada entre as aldeas de Regoufe e Loureiro na parroquia de Luou no Concello de Teo.
Na actualidade coñecemos na zona dez estacións con arte rupestre prehistórica, case a metade das localizadas no termo municipal, na contorna dunha importante necrópole megalítica formada por máis de trinta túmulos.
Nesta área tamén atopamos antigas referencias documentais e bibliográficas a dous posibles círculos líticos coñecidos ambos como “Eira dos Mouros” situados nas paraxes da Lagoa e na Costa de Guindín.
O Monte Piquiño presenta a maior concentración de xacementos de toda a comarca de Compostela e constitúe un dos focos de arte rupestre ó ar libre máis importantes, só superado pola gran densidade de estacións de arte rupestre localizadas na outra gran área arqueolóxica da bisbarra, a zona da Portela de Villestro / Covas situada entre os concellos de Compostela e Ames.
A interesante asociación entre túmulos e petróglifos do Piquiño a convirten nunha das zonas de estudo máis interesantes do noso país. Este feito non impediu que estivera e aínda fique ameazada pola construción dun parque eólico proxectado pola empresa Beltaine. A oposición dos veciños e do propio concello á súa instalación non impediu até o de agora que o proxecto siga a por en perigo esta paraxe única e singular situada ó sur da parroquia de Luou.
A Pena Bicuda de Loureiro e Ramón Sobrino Lorenzo – Ruza
É moi probable que esta laxe de arte rupestre xa fora localizada no seu día polo investigador Ramón Sobrino Lorenzo – Ruza durante as súas visitas ó Monte Piquiño en compañía do seu amigo Adolfo Calvo, practicamente municipal de Teo e veciño da Igrexa (Luou –Teo). Durante os traballos de campo realizados a finais dos anos corenta e principios dos cincuenta visitou esta área arqueolóxica en varias ocasións como reflicten as súas notas persoais e fotografías polo que sería probable que estudara este petróglifo.
Porén, no ano 1953 publica no Noticiario Arqueólogico Hispánico varias referencias nesta paraxe, entre elas destaca un grupo de dez mámoas situadas no parte central do Piquiño e dúas estacións de arte rupestre, o petróglifo do Agro da Cacharroa (hoxe desaparecido) e o petróglifo da Pena Bicuda de Regoufe, mais non cita esta estación da Pena Bicuda de Loureiro.
Malia todo, tampouco podemos desbotar que non a coñecera porque outras estacións como o petróglifo de Outeiro do Corno en Regoufe non figuran nas súas publicacións pero as súas fotografías e anotacións custodiadas no arquivo familiar testemuñan o seu estudo.
A redescuberta e catalogación dos petróglifos do Monte Piquiño
A catalogación definitiva desta estación (GA15082068) tivo lugar no ano 2001 e foi realizada polos arqueólogos Manuel Lestón Gómez e María Álvarez García, froito do traballo de prospección arqueolóxica desenvolvido durante unha campaña financiada pola Dirección Xeral de Patrimonio Cultural da Xunta de Galicia que tiña como obxectivo a realización dunha revisión do estado de conservación dos xacementos catalogados no Concello.
Durante estes labores localizaron tamén outras tres novas estacións na mesma área arqueolóxica do Monte Piquiño, o petróglifo do Fondao, o petróglifo de Outeiro Piquiño e o petróglifo do Chan do Pouso ou da Pena Escorredía, todos eles ó sur e sueste da aldea de Loureiro.
Con posterioridade, no ano 2006, e con motivo da elaboración do inventario do Plan Xeral de Ordenación Municipal realizada por Manuel Lestón e Manuel Anxo López – Felpeto descubriuse outra nova estación, o petróglifo do Outeiro do Chan do Pouso a escasos metros da aldea de Loureiro.
A estas descubertas temos que engadir nos últimos anos os achados realizados polo grupo de investigación da USC, Colectivo Ollarte, na paraxe da Estivada Nova e os petróglifos localizados polos veciños da parroquia, Álvaro Parajó na Pena do Ledo (coñecida como o Trono da Raíña) e José Barral no Outeiro do Meau en 2008. A última achega ó catálogo de xacementos de arte rupestre nesta paraxe tivo lugar a finais do pasado ano coa descuberta do propio Colectivo A Rula dunha segunda estación no Outeiro Piquiño xusto por riba dun grupo de 5 mámoas situadas a escasos metros.
Situación da Pena Bicuda de Loureiro
O seu emprazamento é todo un espectáculo cun amplo dominio visual das terras e cumes que dividen a comarca de Compostela e do Sar.
A Pena Bicuda de Loureiro sitúase nun pequeno outeiro granítico ó carón dun dos antigos camiños que atravesan de norte a sur o Piquiño e que comunicaban as parroquias do val do Ulla coa de Luou. Veciños das aldeas de Carcacia (Padrón), Rarís (Teo) e Reis (Teo) acostumaban atravesar o Piquiño ata os anos sesenta para facer as súas compras nos establecementos comerciais situados ó carón da Igrexa de Luou e tamén para dirixirse a Compostela.
As antigas rodeiras dos carros son boa testemuña deste continuo transito pola senda que atravesaba o monte entre os “piquiños” que dan nome a este antigo cordal. Hoxe en día o acceso máis doado a este camiño é a través da estrada que comunica os lugares de Loureiro (Luou) con Fornelos (Rarís) seguindo a ruta homologada pola federación galega de montaña (GR 94 Rural de Galicia).
Coordenadas UTM: 29 T 533389 4736281 (Datum: WGS 84).
Os motivos gravados na Pena Bicuda de Loureiro.
Trátase da estación co maior número de motivos representados no Concello de Teo, con figuras xeométricas e tamén naturalistas que a converten nun xacemento de excepcional valor. O desgaste superficial da pátina da laxe polos efectos da erosión e polos continuos incendios forestais da zona (o último no ano 2006) dificulta a visión dos motivos, incluso observándoa aplicando luz artificial de noite polo que foi precisa a aplicación das novas ferramentas de virtualización 3D fotogramétrica para poder rexistrar os diferentes motivos insculturados.
Nun amplo panel, que presenta unha forte inclinación cara o SE, hai representados un mínimo de 10 combinacións circulares moi próximas entre si (dúas delas posiblemente sexan espirais). Os seus diámetros oscilan entre os 23 cm e 110 cm, presentado a maioría unha coviña central. O estado de conservación é moi desigual sendo facilmente visibles a gran combinación que preside o panel (probablemente a de maior tamaño da comarca) e as situadas á súa dereita.
Por outra banda, tamén hai representados ata dez zoomorfos distribuídos por todo o panel, sendo os mellor conservados os situados na parte periférica da laxe, tanto na parte inferior como na parte esquerda onde se atopa un gran cervo macho que probablemente sexa tamén o máis grande localizado na área compostelá. Se ben os cérvidos situados nesta zona periférica se desprazan á esquerda, o resto adoptan distintas posicións.
En torno ás tres combinacións centrais do panel figuran outros cuadrúpedes de pequeno tamaño moi erosionados. Entre eles chaman a atención varios deseños, polo menos tres figuras, situados na parte central con características diferentes ós outros cervidos machos de maior tamaño situados na parte inferior. O seu pequeno tamaño coas patas representadas mediante só dous pequenos trazos e incluso o deseño da cabeza con dúas pequenas liñas que semellan representar as orellas lévanos a sospeitar que sexan algún tipo de cánido. Estas figuras de lobos e canes de pequeno porte empezan a ser identificados en numerosas estacións da nosa xeografía, Pedra Xestosa (Laxe), Cova da Bruxa (Muros), Boullosa (Campo Lameiro), etc.
Na parte central nunha posición predominante no panel aparece tamén un motivo de difícil interpretación debido á súa forte degradación. Ten forma rectangular seccionada en cinco partes por trazos transversais e remata en punta no vértice superior, no extremo inferior un dos trazos prolóngase case un metro en paralelo á diáclase da pedra.
Non é doada a súa interpretación pero poida que se trate dalgunha arma, probablemente unha espada cun pequeno mango en posición activa. Esta división da arma en varias seccións lémbranos a espada gravada no petróglifo das Laxiñas no Concello de Carnota.
A presenza desta posible arma axúdanos a datar o xacemento. Semella existir un acordo entre os arqueólogos en datar estes laxes panoplias no Bronce Inicial, aínda que algúns autores (Santos Estevez, 2005) sinalan que os petróglifos onde se produce esta asociación entre as armas e os motivos típicos do Estilo Atlántico, como acontece na Pena Bicuda de Loureiro, terían unha cronoloxía máis recente probablemente na segunda metade da Idade do Bronce. Malia que cada vez é maior o número de estacións onde se constata a presenza das características combinacións de círculos concéntricos como as armas o certo é que seguen sendo pouco habituais e na comarca de Compostela sería a primeira.
Non menos problemática é a interpretación do deseño situado na parte inferior da laxe á dereita do panel, ó carón de varios motivos xeométricos, e case a rentes do chan. Fórmano dous sucos paralelos que únense no extremo superior, onde figura tamén unha pequena coviña. Un deseño moi orixinal que recorda a figura dunha serpe.
A asociación de temas iconográficos xeométricos e figurativos presentes na Pedra Bicuda de Loureiro parece reflectir a mesma cronoloxía dos gravados, polo menos os motivos que figuran na parte central da laxe.
A ampla representación de cuadrúpedes representados (é a que presenta o maior número na bisbarra) fai desta estación unha das máis atractivas do Concello. Na actualidade hai cinco laxes con representacións de zoomorfos na comarca de Compostela, tres en Teo (Pena Bicuda de Loureiro, Outeiro do Corno 1 e Río Angueira 2), unha en Ames (Peneda Negra) e outra en Compostela (Pinal 1). Con todo, estamos seguros de que o catálogo actual seguirá crecendo e que novos traballos de campo permitirán a localización de novas estacións tanto no Monte Piquiño como no resto da comarca.
Máis petroglifos no Piquiño
O petróglifo do Fondao
En fronte ó outeiro da Pena Bicuda de Loureiro atópase o petróglifo do Fondao situado noutro outeiro granítico á beira do nacente que dá nome á laxe. Trátase dun único panel con motivos xeométricos formado por un mínimo de seis combinacións circulares moi próximas e de varios tamaños, de entre 13 e 40 cm de diámetro e un e tres aneis, con cazoleta central en tres destas combinacións.
Segundo o arqueólogo Manolo Lestón, autor do inventario patrimonial do PXOM de Teo, estas combinacións circulares sitúanse “o redor dun motivo de díficil interpretación, unha especie de escutiforme ou figura antropomorfa de 50 cm de alto e 20 cm de ancho dende a cal saen varias liñas en dirección a algunhas das combinacións circulares”. A realización de varios deseños 3d sobre este interesante panel semella confirmar esta arriscada interpretación realizada no seu día polo arqueólogo da empresa Arkaios.
Pequenas estacións con arte rupestre
O resto das estacións localizadas nesta área arqueolóxica e na contorna da necrópole megalítica do Piquiño, só posúen gravados de tipo xeométrico con paneis máis sinxelos formados por agrupacións e aliñamentos de coviñas (Chan do Pouso), sucos lineais, círculos simples e coviñas (Pena Escorredía e Outeiro Piquiño 2) e pequenas combinacións de círculos concéntricos con coviñas que, non obstante, presentan gran plasticidade como acontece nos petróglifos do Meau, Outeiro Piquiño, Pena Bicuda de Regoufe e Trono da Raíña.
Conclusión
O petróglifo da Pena Bicuda é outra mostra da relevancia que a arte rupestre prehistórica ten na nosa comarca. O Colectivo A Rula segue a rexeitar esa visión tradicional que fala de “foco secundario” para a comarca compostelá no chamado Grupo Galaico da Arte Rupestre. A variedade e calidade dos gravados así como o importante número de estacións localizadas na comarca, arestora máis de 120 xacementos, racha con esa vella imaxe que seguen a defender certos sectores máis academicistas. Non podemos esquecer asemade que a nosa comarca foi un dos primeiros focos de estudo da arte rupestre en Galicia.
Por outra banda, cómpre agradecer ó Concello de Teo os traballos de limpeza periódica que realiza ó longo do ano na contorna da laxe e nas sendas de acceso, feito que non só permite a visita do petróglifo senón tamén garante a súa conservación evitando os danos que poidesen producirse nun posible incendio forestal.
Por último, agardamos que esta pequena entrada no noso blog contribúa a concienciar ás administracións públicas competentes na salvagarda destes bens patrimoniais únicos e en evidente perigo. A alta concentración de xacementos (mámoas e petróglifos) fai evidente a posible existencia de poboados polo que é preciso unha protección integral de toda a zona. A afectación que suporía a instalación do proxectado parque eólico alteraría para sempre unha paraxe natural e patrimonial única que agardemos teña unha mellor valoración social nun futuro próximo. Toda acción ó respecto contará coa colaboración do noso colectivo.
Para saber máis:
Bibliografía:
- “El municipio de Teo en Unión de Teo y Vedra”. En: Revista Unión de Teo y Vedra. Órgano oficial de las Sociedades Agrarias de Teo y Vedra (1935). N.300. p.5-30
- Acuña Castroviejo, F. “El petróglifo del Monte do río de Angüeira (Luou, Teo)”. En Cuadernos estudios gallegos. XXIV, 72-74 (1969). p. 23-26
- Fernández Pintos, Julio: “Los petróglifos de O Alargo dos Lobos (Amoedo, Pazos de Borbén)”. Marzo 2013.
- Lema Suárez, X.M: “Un percorrido polo patrimonio artístico e monumental do Concello de Teo”. En: A historia do “Sindicato de Agricultores y Ganaderos de Luou” e cen anos de vida social na parroquia: 1095-2005 [i.e. 195-2005]: cen anos de historia, crónica do centenario. Luou: Asociación para a celebración do centenario do “Sindicato de Agricultores y Ganaderos de Luou”, 2006. p. 123-125. Concello de Teo. 2008
- Lestón, M.: “Catálogo de Xacementos Arqueolóxicos do Concello de Teo, Dirección Xeral do Patrimonio Cultural, Xuño – Xullo, 2001. Código no catálogo: GA15082079
- Núñez Sobrino, Ángel: “Ramón Sobrino Lorenozo – Ruza (1915-1959): El trayecto vocacional de un arqueólogo”. En Pontevedra: Revista de estudos provinciais. N. 21. Deputación de Pontevedra. 2006
- Peña Santos, A.; Aparicio Casado, B.: “Guía de petroglifos de Galicia”. Edicións do Cumio, 2011
- Peña Santos, A.: Aparicio Casado, B. & Carrera, F: “Arte rupestre en Galicia”. Edicións do Cumio, 2013
- Santos Estévez, M.: “Sobre la cronología del arte rupestre atlántico en Galicia”. En Arqueoweb: Revista sobre Arqueología en Internet, ISSN-e 1139-9201, Vol. 7, Nº. 2, 2005.
- Santos Estévez, M.: “Petroglifos y paisaje social en la prehistoria reciente del noroeste de la península Ibérica”. En TAPA: traballos de arqueoloxía e patrimonio, ISSN 1597-5357, Nº 38, 2008, ISBN 978-84-00-08733-2, páx. 13-216.
- Sobrino Lorenzo – Ruza. R.: “Un petróglifo en Mallos, Ayuntamiento de Teo (A Coruña)”. En Boletín de la Comisión Provincial de Monumentos Históricos y Artísticos de Lugo. III, p. 23-24 (1947); pp.61-64.
- Sobrino Lorenzo – Ruza. R.: “Bronce Mediterráneo y Atlántico. Noticias 134, 136”. Noticiario Arqueológico Hispánico 1 (1953). p. 193-194.
- Soto Barreiro, M.J.:”Los petroglifos prehistóricos de la comarca compostelana”. Santiago (tese de licenciatura inédita). Universidade de Santiago de Compostela, 1986
- VV,AA.: Álvarez Veira, Enrique, Ricart Guillot, Susana, González Fernández, Alberto.: “Evaluación de impacto arqueológico, proyecto de concentración parcelaria de San Xoan de Calo”. 1999 (Promotor TRAGSA). Codigo CJ 102A 99/310-0. (Empresa Adobrica Arqueoloxia S.L.).
- VV,AA.: Fábregas Valcarce, R. ; Guitián Castromil, J.; Guitián Rivera, J. e de la Peña Santos, A.: “Petróglifo galaico con una representación de tipo Peña TÚ” en Zephyrus: Revista de prehistoria y arqueología. LVII (2004), p. 183-193.
- VV,AA.: Fábregas Valcarce, R.: Guitián Castromil, J.; Guitián Rivera e J. Rodríguez Rellán, C.: “Un petroglifo de tipo outeiro do corno en Porto do Son (A Coruña)”. Gallaecia. XXVI (2007), p. 55-68.
- VV,AA.: Fábregas Valcarce, Ramón; Peña Santos, Antonio de la; Rodríguez Rellán, Carlos. “Río de Angueira 2 (Teo, A Coruña): un conjunto excepcional de escenas de monta”. Revista Gallaecia. Núm. 2011, (30): 29-51
Notas de Prensa:
- “Un parque eólico amenaza los petróglifos y mámoas de Teo”. El País. 07/06/2012
- “Los petróglifos esa otra riqueza de Teo”, El Correo Gallego, 21/04/2008
- “Na procura do tesouro que agocha o Piquiño”, El Correo Gallego 28/09/2015
Documentación:
- Fondo Ángel Núñez Sobrino, Arquivo Municipal de Teo. Origen: Ramón Sobrino Lorenzo- Ruza (1915-1959).
Rutas:
Wikiloc:
- Ruta nocturna polo Monte Piquiño
- Petróglifos de Teo. Ruta organizada polo Concello de Teo que inclúe a localización das estacións máis importantes do Monte Piquiño.
Colectivo A Rula 
[…] A Rula: “A Pena Bicuda de Loureiro, arte rupestre no Monte Piquiño”, Entrada no Blog do Colectivo A Rula do […]
Wow! This can be one particular of the most useful blogs We’ve ever arrive across on this subject. Actually Magnificent. I’m also an expert in this topic so I can understand your effort.텍사스홀덤
Good post. I learn something new and challenging on sites I stumbleupon everyday. It’s always interesting to read articles from other writers and practice a little something from their sites.파칭코