Xeira en Muros
O pasado día 13 de agosto Avi Formoso, veciño de Muros, comunicábanos a localización dunha posible nova estación de arte rupestre no seu Concello, situada na paraxe dos “Furados” á beira do Regato de San Xoán, na parroquia de Serres.
Avi é un gran coñecedor dos montes deste concello pois é un apaixonado do ciclismo de montaña e asemade un gran afeccionado á arqueoloxía. As súas colaboracións ocasionais co Colectivo foron esenciais nestes últimos anos para a localización e recoñecemento do estado actual de moitos dos petróglifos muradáns.
Como logo analizaremos, moitos deles atópanse, na actualidade, en estado de total abandono, algúns sen catalogar e mesmo algúns dos catalogados figuran mal situados, tanto no inventario patrimonial do PXOM de Muros (Aprobado o 10/12/2010) como no recentemente aprobado PBA (Plan Básico Autonómico da Xunta, aprobado o pasado día 26/07/2018).
Ó día seguinte, outro veciño de Muros, informounos dun pequeno incendio que se producira no Monte Meán, situado a pouco máis de medio quilómetro ó NO da coñecida Laxe das Rodas, na parroquia de Louro, pero tamén na contorna inmediata do taboleiro de xogo medieval que demos a coñecer ó Concello de Muros e á Dirección Xeral de Patrimonio no ano 2014 para tentar garantir a súa protección. Un excepcional “alquerque de 9” ó ar libre que consideramos un dos motivos coñecidos desta tipoloxía máis antigos e mellor conservados do noso país, trátase dun dos escasos exemplos de taboleiros de xogo na provincia da Coruña relacionados coa actividade pastoril no medievo.
Logo das novas recibidas, o día 15 achegámonos ó concello de Muros para analizar o estado do gravado do Monte Meán e con posterioridade contemplar o novo petróglifo da parroquia de Serres.
O taboleiro de xogo do Monte Meán
Guiados poro Avi Formoso comezamos a expedición polo Monte Meán debido a nosa preocupación e inquedanzas xurdidas en relación ó estado do taboleiro de xogo que descubrira hai só catro anos o amigo Domingo Rama, o carpinteiro muradán afeccionado a fotografía e ós petróglifos. Daquela un incendio permitira a súa localización entre o mato queimado e agora outro incendio poñía en serio risco o petróglifo.
Ó chegar á zona observamos con abraio que o incendio fora consecuencia dos traballos de roza e limpeza do monte con maquinaria pesada e que por un descoido ocasionara un pequeno incendio forestal no entorno do petróglifo. A nosa preocupación ía en aumento ben coñecedores dos efectos destrutivos desta maquinaria pesada.
Seguindo o propio camiño aberto polos tractores achegámonos ó petróglifo. As máquinas pasaran por riba do gravado ocasionando varios impactos na propia laxe onde está insculturado. Por sorte, o deseño principal non sufriu danos salvándose por só 40 centímetros dos efectos devastadores destes grandes enxeños forestais que esnaquizaron as laxes contiguas e incluso os muros lindeiros das fincas e camiños ó seu paso. O lume tampouco afectou a laxe, pois a zona afectada polo incendio distaba uns 80 metros do petróglifo.
Ó día seguinte puidemos comprobar que a pesar das nosas publicacións nos xornais e no noso blog resaltando a singularidade do gravado e das comunicacións ó Concello e á Dirección Xeral de Patrimonio o gravado continúa sen catalogar e, por tanto, carece de calquera tipo de protección.
Os novos petróglifos do Outeiro do Furados
Logo do susto no Monte Meán, achegámonos á parroquia de Serres para visitar o novo xacemento descuberto uns días antes polo noso guía durante unha xornada de sendeirismo cos seus amigos.
Deixamos o coche no novo camposanto de Serres, onde na súa contorna figuran catalogadas unhas coviñas que non logramos localizar, para ascender pola pista que conduce ó Casarío da Cova do Gato. Logo duns 300 metros deixamos a pista para continuar á beira do regato de San Xoán e acceder, non sen certa dificultade, ó cumio do Outeiro dos Furados cercado por antigos muros e onde as laxes situadas a maior altitude presentan numerosas pías naturais que imaxinamos poideron dar nome a este outeiro granítico situado a 190 m.s.n.m.
Só a 30 metros da cima en dirección Norte figura unha ampla zona de laxes planas situadas a rentes do chan ó carón dun muro de pedra de cachotería que constitúe o linde superior dunha extensa parcela nomeada da “Costa Grande” (R.C. 15054A020003400000IF). Na parte central desta acrópole rochosa figura o petróglifo (29 T 493670 4738228) localizado por Avi.
Trátase dunha rocha de 310 cm de longo por 260 de ancho con presenza de múltiples gravados de carácter xeométrico. O motivo principal é unha combinación de tres aneis concéntricos de que rodean unha agrupación de microcoviñas situadas na zona central do deseño. Acorada á combinación principal figura unha segunda combinación formada por dous aneis, tamén con coviñas no seu interior. Esta segunda combinación de aneis semella formar coa combinación principal un deseño único. Os aneis da combinación principal fusiónanse coa segunda combinación, mentres que na parte central e no lateral dereito (dende o punto de vista do observador) a figura prolónganse uns 25 cm cara o SE ata pechar o deseño formando unha especie de rectángulo pegado ás combinacións que fica divido por varios radios que prolongan os aneis da combinación principal. Esta especie de apéndice contén no seu interior máis coviñas de pequeno diámetro.
Á marxe desta figura orientada nunha diagonal NO-SE, existen outros riscos que rodean pequenas agrupacións de coviñas e outros deseños de difícil descrición debido ó seu elevado grado de erosión o que dificulta tamén a súa visualización durante o día. As coviñas presentan pequenas dimensións, entre 1 e 4 cm, e teñen formas diversas, a maioría circulares ou ovaladas pero tamén hai algunhas de forma cadrada e outras rectangulares.
Todo o conxunto presenta unha grande plasticidade artística e garda certos parecidos estilísticos cos deseños localizados noutras áreas arqueolóxicas de Galiza, como os petróglifos da Bouzabadín (Dodro) ou os petróglifos de Ventosa en Ames (petróglifos de Monte Castelo e Peneda Negra), con combinacións entrelazadas con agrupacións de coviñas no seu interior e varios sucos de saída que conforman curiosas figuras de difícil interpretación. Porén, chamounos a atención as diferenzas estilísticas en relación cos outros petróglifos que coñecemos no Concello de Muros.
O estado de conservación do gravados é bo, aínda que certos sucos atópanse moi erosionados polo paso do tempo e acción combinada dos diferentes axentes.
A segunda estación do Outeiro dos Furados
Durante a visita tamén poidemos localizar unha segunda estación situada na parte máis alta do Outeiro dos Furados, a 22 m ó SE da estación principal (29T 493683 4738211). Trátase tamén de gravados de carácter xeométrico e presenta características formais semellantes á estación principal. Non obstante, o estado de conservación é malo pois o grado de erosión dos gravados é maior.
Os modelos 3D realizados amósanos a presenza de tres aneis moi irregulares (o exterior incompleto) que se adaptan á forma da laxe nun único “petón” que sobresae da superficie case plana da rocha. Na parte central apréciase unha coviña situada na zona máis prominente do “petón”, dende onde parte un radio de saída cara o SE. Pegado ó último círculo desta irregular combinación figura outro pequeno anel no extremo sur do panel.
Unha familia de descubridores
Dende o Colectivo A Rula queremos agradecer a Avi Formoso os datos facilitados durante estes anos que nos permiten avaliar a evolución e estado dos petróglifos muradáns nos últimos anos. De igual xeito, queremos agradecerlle o tempo empregado das súas vacacións guiándonos polos vellos camiños e montes de Muros, así como a confianza no Colectivo para tratar de rexistrar e posteriomente tentar divulgar a existencia deste novo petróglifo. Só resta darlle novamente os parabéns polo seu interesante achado.
Curiosamente Avi Formoso é irmán doutra pioneira no estudo da arte rupestre do Concello de Muros, Pepa Formoso Romero. Pepa formaba parte dun pequeno colectivo cultural nos anos setenta chamado “Odisea” que descubriron e deron a coñecer varias estacións de arte rupestre en Muros.
Os principais xornais galegos (“El Correo Gallego” e “La Voz de Galicia”) publicaron varias novas dos seus primeiros achados nos meses de xuño e agosto de 1975. Nunha delas o polifacético pintor ortigueirés afincado na comarca de Compostela, Paz Camps, falaba do traballo deste Colectivo e describe por primeira vez os pormenores do petróglifo da Morosa do Paso en Serres que visitou guiado polas integrantes deste grupo cultural.
No ano 1980, a propia Pepa Formoso en colaboración con Julián Costa Calderón, tamén veciño de Muros, publicaban o primeiro artigo (Revista Brigantium de 1980) sobre a “estación rupestre de San Pedro”, na actualidade coñecida como Petróglifo da “Cova da Bruxa”, un dos gravados máis relevantes e estudados da provincia da Coruña.
Ambos petróglifos foron incluídos posteriormente na “Guía de los Petróglifos de Muros” dos profesores J.J. Eiroa e Pepa Rey de 1984, considerada unha das precursoras das guías arqueolóxicas de Galicia.
Os petróglifos de Muros e o desleixo institucional
Non podemos concluír esta entrada no noso blog sen alertar ás institucións públicas competentes do estado de total abandono que presentan a práctica totalidade dos xacementos arqueolóxicos deste termo municipal e dos conxuntos de arte rupestre en especial. Semella que as tarefas de protección e valorización da arte rupestre deste Concello pasan unicamente pola protección e divulgación dos petróglifos da Laxe da Rodas e da Cova da Bruxa, despreocupándose pola situación xeral do resto dos xacementos.
Deste xeito petróglifos tan singulares como Naraío 2, A Laxe do Depósito, Sistamares, Alto do Cruceiro, Pedra da Chula, Morosa do Paso, etc… seguen esquecidos para a veciñanza e totalmente abandonados a súa sorte. Ningún dos mencionados figuran nas diferentes guías e folletos turísticos do concello.
Por outra banda, os petróglifos localizados nos últimos anos como o petróglifo das Pedragueiras no Monte Areal con diversas publicacións especializadas que dan contan das súas características, ou o mencionado taboleiro medieval do Monte Meán, seguen pendentes da súa catalogación máis de catro anos despois da súa descuberta co risco que iso supón ante calquera acción antrópica na zona, tal como puidemos comprobar no Monte Meán.
A pesar das diferentes promesas do executivo local para abordar o seu estudo e protección (tal como recolleron no seu día en diferentes medios de comunicación) e das notificacións realizadas polo Colectivo tanto ó Concello como á Dirección Xeral de Patrimonio Cultural, a realidade é que os citados petróglifos seguen sen figurar no inventario patrimonial do Concello e tampouco constan no recente Plan Básico Autonómico da Xunta de Galicia. Agardemos non haxa máis incidencias como a mencionada, mais ambas administracións non poderán alegar descoñecemento dos diferentes achados.
Esperamos que os novos petróglifos descubertos no Outeiro dos Furados e os feitos sinalados no petróglifo do Monte Meán, constitúan un sinal de advertencia e acicate suficiente para que as administracións responsables poñan freo a esta situación de indefensión dos conxuntos de arte rupestre nesta comarca e emprendan con urxencia proxectos ou plans para establecer medidas que garantan a protección e conservación real destes bens culturais.
A propia veciñanza muradán, a cidadanía en xeral e os miles de turistas que acoden a Muros deben ter a oportunidade de coñecer este legado patrimonial único que constitúe o derradeiro vínculo cos nosos antepasados. Por desgraza, a situación de Muros é só unha mostra representativa da situación do estado xeral das manifestacións da arte rupestre galaica espalladas por todo o noso territorio, seriamente ameazadas por factores ambientais mais fundamentalmente antrópicos.
Bibliografía
- Alonso Romero, F. “El Calendario ritual del Laxe das Rodas (Louro, Muros)”. Primera Reunión Gallega de Estudios Clásicos. Santiago de Compostela: 32-45, 1981.
- Formoso Romero, M.J. & Costa Calderón, J. “Estación rupestre de Muros de San Pedro”, Brigantium, p. 71-81. 1980.
- Monteagudo, L. “El petroglifo de Lage das Rodas”. Primera Reunión Gallega de Estudios Clásicos: 37 e ss. 1981.
- Rey J.& Eiroa J.J. “Guía de los petroglifos de Muros”. Concello de Muros, 1984.
Colectivo A Rula 
